न बुद्धिभेदं जनयेत्--?

ज्या संघटना किंवा जे गट बंदिस्त विचाराचे असतात त्यांना आपल्या अनुयायांनी इतरांचे ऐकूच नये, त्याहीपेक्षा इतरांशी वाद घालायला जाऊच नये, असे वाटत असते. एकेकाळी तर संगीतातसुध्दा शिष्यांनी दुसऱ्या घराण्याचे गाणे ऐकण्यावर बंदी असे. अडचणीत आणणारा प्रश्न पडूच द्यायचा नाही आणि चुकून पडलाच तर तो उच्चारायचा नाही असा अलिखित नियम असतो. असली पथ्ये का पाळायची? तर “ त्यामुळे बुद्धिभेद होतो” म्हणून!

खरे तर बुद्धीचे पहिले कार्य भेद ओळखणे अर्थात विवेक हे असते. सार-असार, नित्य-अनित्य, असे अनेक विवेक प्रसिद्धच आहेत. सु-तर्क कोणता आणि कु-तर्क कोणता हे ओळखता येण्याला आपण विशेषत्वाने विवेक म्हणतो व म्हणूनच विवेकवाद आणि बुद्धिप्रामाण्यवाद हे शब्द समानार्थी वापरले जातात. जे ‘बुद्धिभेद’ होऊ देऊ नका असे बजावत असतात ते मात्र बुद्धी हा शब्द ‘विचारशक्ती’ या अर्थाने वापरत नसतात. ठरलेल्या निष्कर्षावर स्थिर रहाणे आणि इतर ‘विकल्प’ पुढ्यात येउच न देणे याला, म्हणजेच विचारशक्ती बंद ठेवण्याला ते ‘बुद्धी’ म्हणत असतात. अनुयायांची विचारशक्ती चालू झाली तर तो ‘भरकटेल किंवा गोंधळेल’ अशा काळजीने आपण हे बोलत आहोत, असे जरी हे विचारविरोधी धुरीण दाखवत असले, तरी त्यांची खरी चिंता वेगळीच असते. अनुयायाची आपल्यावरील निष्ठा अक्षुण्ण राहिली पाहिजे यासाठी ते अनुयायाला ‘अन्य-प्रभाव-प्रुफ’ बनवू पहात असतात.  

नैसर्गिक अपघाताने बुद्धिमंद असणारे अभागी थोडेच असतात. पण ‘बुद्धिभेद नको’ हे सूत्र मानणारे बुद्धि-‘बंद’ लोक मात्र भरपूर आहेत. जेव्हा धुरीणांकडून एखादा प्रवाद जारी होतो तेव्हा यंत्रवतपणे तो फ़ॉरवर्ड केला जातो. ‘गणपती दुध पितो’, हे अशा प्रसाराचे एक गाजलेले उदाहरण आहे.

फेसबुकवर सध्या अशीही एक ‘माहिती’ फिरते आहे की हायजेनबर्ग हा शास्त्रज्ञ म्हणे मुळात भारतीय हिंदू होता. लॉर्ड माउंटबॅटनने म्हणे (१५ ऑगस्ट १९४७ ला) अशी अट घातली की ह्याला आमच्या ताब्यात द्या, तरच स्वातंत्र्य देऊ! मग त्याचे इंग्रजीकरण व ख्रिश्चनीकरण केले गेले. त्याने क्वांटम-थिअरीतले त्याचे योगदान म्हणे अगोदर हिंदू असताना कणादमुनींच्या आधारे केले होते. ही ‘माहिती’ सोडणाऱ्याने, हायजेनबर्ग हा जर्मन होता. त्याचा शोध १९२९ ला प्रसिध्द होऊन त्याला १९३२ लाच नोबेल मिळाले होते. हेही लक्षात घेतले नाही. तसेच माउंटबॅटनपुढे स्वातंत्र्य द्यायचे की नाही हा प्रश्नच नव्हता तर ‘ताबा कोणाकडे कसा सुपूर्द करायचा’ हा प्रश्न होता, हेही लक्षात घेतले नाही. अशा थापा मारून देशाभिमान जागृत होत नसून हीनगंडच अधिक पक्का होतो.  

गॅलिलिओने जर अरिस्टॉटलसुध्दा चुकू शकतो असे मानले नसते तर पुढे न्यूटनही झाला नसता. अंतहीन शंकेखोरपणाबाबत ‘संशयात्मा विनश्यति’ हे म्हणणे ठीक आहे. पण वेगळेही सत्य असू शकते हा खुलेपणा जर नसता तर कोणतीही मानवी प्रगती होऊ शकली नसती. सिद्धांत चुकीचा ठरतोय या भीतीने जे समोर साक्षात उभे आहे तेही नाकारायचे हा हट्टीपणा नेहमीच नडला आहे.

आपली बुद्धी वापरूनच ती वाढवता येते. एखादा सिद्धांत जेव्हा अडचणीत येतो, तेव्हाच सैद्धांतिक पुनर्विचार होऊन त्या नव्या तथ्याला सामावणारा, अधिक परिष्कृत सिद्धांत सापडत असतो. बुद्धिभेद झालाच पाहिजे. गोंधळणे, बुचकळ्यात पडणे, अधांतरी वाटणे ही सारी जिवंतपणाची व बौद्धिक आरोग्याचीच लक्षणे आहेत. “जर दुर्बुद्धी सुचली असेल तर तिचा तरी भेद करायला नको का?” असे स्वा. सावरकरांनीही म्हटले आहे.

दुर्भाग्य असे की ‘बुद्धिभेद नको’ या भूमिकेला गीतेत आधार सापडतो

न बुद्धिभेदं जनयेदज्ञानां कर्मसंगिनाम्|

जोषयेत् सर्वकर्माणि विद्वानयुक्तः समाचरन्| (श्लोक ३.२६)

“जे ज्ञानी असतील त्यांनी, जे अडाणी आणि कर्मासक्त लोक आहेत, त्यांचा बुद्धिभेद करू नये. (उलट त्यांना अडाणीच ठेवून) त्यांच्याकडून सर्व कामे मात्र करवून घ्यावीत” असे हा श्लोक सांगतो.

याला जोडून आणखी उपदेश असे येतात.

“जे प्रकृतीच्या गुणांनी झपाटलेले मंद लोक आहेत त्यांना सारे सत्य जाणणाऱ्यांनी चळवू नये.” (३.२९)

 “ज्ञानी व अनासक्त असलेल्या लोकांनी इतरांसमोर वागताना, आसक्त व अडाण्यासारखेच वागावे म्हणजे (लोकांची कर्मासक्ती तशीच राहून) रूढ समाजव्यवस्था चालती ठेवता येईल(चीकीर्षुर्लोकसग्रहम्)”(३.२५)

 “(कारण) श्रेष्ठ जसे आचरण करतात तसेच इतर करतात, श्रेष्ठ जे प्रमाण मानतात ते इतरही मानतात” (३.२१)

यावरून ‘बुद्धिभेद उत्पन्न होऊ द्यायचा नाही’ ही भूमिका मुळापासूनच कशी फसवी, राजकीय व धुरीण-केंद्री आहे हे दिसून येते.