दुर्गुण मानवी आणि आरोप ईश्वरावर?

मानवी भावविश्वात ईश्वराचे अस्तित्व आहे यात शंकाच नाही. पण मानवी-भावविश्वाच्या निरपेक्ष ईश्वराला स्वयंमात्र अस्तित्व आहे की नाही हे वादग्रस्त आहे.   

जेव्हा रामायणातल्या उर्मिलेवर अन्याय झाला असे आपण म्हणतो तेव्हा उर्मिला आणि तिची स्थिती या गोष्टी ‘पुराव्याने शाबित’ झालेली तथ्ये आहेत, असे आपल्याला म्हणायचे नसते. 

उर्मिलेच्या निमित्ताने स्त्रीवर होऊ शकणारे अन्याय काय काय असू शकतात याची नोंद घेणे आणि तसे अन्याय न करण्याची वा न होऊ देण्याची जबाबदारी अस्फूटपणे मान्य करणे हे वाङ्मयीन कृत्य आपण करत असतो. आपल्या दृष्टीकोनात झालेला हा बदल उर्मिलेच्या स्वयंमात्र अस्तित्वावर जरा सुध्दा अवलंबून नसतो. 

भगीरथाने गंगा वळवून भारतात आणली हे वस्तु-तथ्य असले किंवा नसले तरी स्तुत्य आणि श्रेयपूर्ण आहे की नाही? नक्कीच श्रेयपूर्ण आहे. गुणावगुण कशाला मानायचे हे ठरवीत असताना आपण जी काही पात्रे निर्मितो त्यांच्यात जे काय दोष असतील ते असतील पण ‘अस्तित्वात नसणे’ या नावाचा दोष नसतो. पण पात्रांवर अन्याय होऊ शकतो. म्हणजेच ईश्वर जरी नसला तरी त्याच्यावर अन्याय होऊ शकतो. नव्हे झालेलाच आहे.

तत्त्वज्ञानात ‘अस्तित्वात असणे’ हा गुण मानता येत नाही हे मान्य झालेले आहे. ईश्वर अस्तित्वात आहे हे सिद्ध करण्यासाठी देकार्त ने जो युक्तीवाद मांडला तो गमतीशीर आहे. देकार्त म्हणतो, “सर्व सकारात्मक गुणांत परिपूर्ण अशी गोष्ट ही कल्पना आहे. जिच्यात इतके सगळे गुण आहेत तिच्यात साधा ‘अस्तित्वात असणे’ प्राथमिक गुण नसेल हे कसे शक्य आहे. म्हणून तशी गोष्ट अस्तित्वात आहे आणि तिला आम्ही ईश्वर म्हणतो” हा युक्तीवाद फसवा आहे. 

जे सिद्ध करायचे तेच सुप्तपणे गृहीत धरण्याचा हा प्रकार आहे. या युक्तिवादाचे खंडन असे होते. “अस्तित्वात असणे हा गुण असू शकतो काय? जर तो गुण असेल तर त्याचा गुणी (गुणधारक) अस्तित्वात असेल की नसेल. गुणधारक जर अस्तित्वात असेल तर देकार्त फक्त द्विरुक्ती करीत आहे. याउलट गुणधारक जर अस्तित्वात नसेल तर देकार्त व्याघात करीत आहे. म्हणून अस्तित्वात असणे या नावाचा वेगळा गुण मानणे चूक आहे.”

असणे हा जसा गुण नाही तसाच नसणे हासुध्दा दोष नाही! ईश्वर जर अस्तित्वात नसेल तर अस्तित्वात नसणे हा काही त्याचा दोष ठरत नाही. जे ईश्वराचे अस्तित्व मानतच नाहीत ते ईश्वराला दोष चिकटवीतही नाहीत. कारण ते ‘कोणा’ला दोष चिकटवणार?

परंतू जे ईश्वराचे अस्तित्व मानतात ते ईश्वराचे गुणगान करण्याच्या भरात आणि/किंवा त्यांच्या इतर मतांमुळे ईश्वरावर भलतेसलते दोष आरोपित करू शकतात. किंबहुना त्यांनी तसे केलेलेच आहेत. याची कितीही उदाहरणे सापडू शकतात.

एखाद्या वृतीने अधम असलेल्या माणसाला, केवळ त्याने कठोर तप(स्वपीडन) केले या ‘श्रेया’खातर वरदान म्हणून विध्वंसक शक्ती बहाल करणे हे आपल्याच प्रजेचा घात करणे नव्हे काय? असे मूर्खपणे शंकराच्या नावावर पडलेले आहेत. विष्णूने ते निस्तरायचे हा नसता उद्योग विष्णूला तरी का करायला लावावा?

विष्णूने स्वतः निरनिराळ्या अवतारात, भंपक पित्याच्या आज्ञेखातर निष्पाप मातेचा शिरच्छेद करणे. हीन कुळातला माणूस फार पुण्यवान ठरू लागला आणि इंद्राचे आसन डळमळू लागले की त्या पुण्यवानाला डोक्यावर पाय देऊन गाडून टाकणे. दुसरीकडे तप हेच पाप मानून वध करणे. आपल्या भावी मित्राच्या बाजूने, तो मित्र आणि त्याचा शत्रू यांचे द्वंद्वयुध्द चालू असताना झाडाआडून बाण मारून, मित्राच्या शत्रूला मारून टाकणे असे अनेक अपराध नोंदवले गेले आहेत. हे हिंदू धर्मातले आहे पण हिंदू म्हणून निवडकपणे निंदा करणे हेही बरोबर नाही.

इतर धर्मातल्या ईश्वरांबाबत त्यांना भक्तांनीच भलतेसलते आरोप चिकटविण्याचे प्रकार आणखीच भयंकर आहेत. निष्ठा असेल तर इतर गुन्हे माफ आणि निष्ठा नसेल तर थेट नरकच! स्वर्गसुखाच्या आणि नरकयातनांच्या कल्पना सुध्दा अत्यंत हीन अभिरुचीच्या. इतरांनी सांगितलेले ईश्वर मानले तर तुम्ही नरकात तर जाणारच पण पृथ्वीवरसुध्दा एकमेव ईश्वराचे बंदे तुम्हाला जिवंत राहू देणार नाहीत. असा क्रूर हुकुमशहा म्हणून ईश्वराचे चित्र रंगवणे हे ईश्वरवाद्यांना कसे शोभते?

ग्रांथिक धर्मांतले स्वर्ग नरक असोत किंवा हिंदू, जैन, बौध्द धर्मांतले पुनर्जन्म असोत. सुभाग्य किंवा स्वर्ग हे पूर्वजन्मीच्या सत्कृत्याबद्दल तसेच दुर्भाग्य किंवा नरक हे पूर्वजन्मीच्या दुष्कृत्याबद्दल ही जर ईश्वरी योजना असती तर त्याने त्या त्या कृत्यांचे स्मरण व्हावे ही सोय ठेवली नसती काय? स्मरणाशिवाय धडा शिकवणे याला अर्थच रहात नाही.

पण मुद्दा याहूनही सखोल आहे. भये किंवा प्रलोभने दाखवून माणसे बाह्य वर्तनात जास्त मॅनेजिबल होतीलही पण ती आतून व स्वयंध्यासाने सदाचारी कशी होतील? कारण धमकी खातर वा प्रलोभना खातर केलेले वर्तन हे स्वतःला भल्याबुऱ्याची उमज पडून केलेले नसते. मला बदल्यात काय मिळते याच्या निरपेक्ष मी श्रेयनिष्ठ होत नाही तोवर चांगल्या ईश्वराला त्याचा प्रकल्प पुढे गेलाय असे समाधान मिळणेच शक्य नाही. त्याला निरपेक्षपणे सद्वृत्त (त्याच्यासारखे पण स्वतंत्र) जीव बनवायचे आहेत ही त्याची महान तळमळ दुर्लक्षित करून, आपण स्वर्ग/नरक/पुनर्जन्म यांद्वारे त्याला कसेही करून मॅनेज करणारा ठरवत नाही काय?

दुसरे असे की नरकयातनांमागील न्यायकल्पना ही प्रतिशोधाची कल्पना नाही काय? सूड म्हणजे न्याय हे अत्यंत घातक समीकरण असभ्य संस्कृतीत असेलही पण ईश्वराची न्याय कल्पनासुध्दा चक्क सूडाचीच असू शकेल? तसेच प्रलोभनांचेही आहे सोसल्याची भरपाई असो वा योगदान केल्याचा मोबदला असो! कशाच्याही बदल्यात काहीही चालते ही तद्दन बाजारू वृती नव्हे काय?

माणसात ती आहेही पण ईश्वराच्या न्याय कल्पनेत उदाहरणार्थ जनहितासाठी झिजणाऱ्या महात्म्यांना भोग्य-सुखे पुरवणे हे त्या महात्म्यांना कसल्या प्रकारची माणसे ठरविणे आहे? संनिष्ठेला स्वयंभू मूल्य असते, तिच्यात अंगभूत आनंद असतो ही गोष्ट ईश्वराला सुध्दा कळू नये? हे कसे शक्य आहे?

असेच अकलेचे पण आहे. गर्भाशयातला थर पडून जाणे हे अपवित्र असते असे कुठल्यातरी काळच्या बिनडोक माणसांना वाटू शकते. पण एवढ्या साध्या गोष्टी ईश्वरालासुध्दा कळत नसतील?

ईश्वर माणसाला धमक्या आणि प्रलोभने देतो हे अशोभनीय आहेच पण माणसे ईश्वराला धमक्या आणि प्रलोभने देतात आणि तोही बिचारा अशा गोष्टीना भुलून वशिलेबाजी करतो हा आणखीच त्याला माणसापेक्षा हीन ठरविणारा आरोप आहे! नवस, बळी, खर्चिक शांत्या असली भंकस ईश्वराला चालेल?

‘सत्वपरीक्षा’ बघणे आणि त्यासाठी सदाचारी माणसांची कशीही दुर्दशा करणे, हा विकृत छंद आपण ईश्वराला का चिकटवतो आहोत? चमत्कारसुध्दा अभिरुचीचे दर्शन घडवितात. निष्ठा असेल तर स्वतःच्या मुलावर तलवार चालव अशी परीक्षा पहाताना चमत्काराने मुलाच्या जागी बकरी येते पण तलवारीच्या जागी उदा. मोरपीस आले असे का नाही होत?

दत्तजन्माच्या कथेत सती अनसूयेची दैवी शक्ती दिसते पण देवांची अभिरुची काय दिसते? हे कोणाला खटकत कसे नाही? आपण सद्बुद्धी दे अशी प्रार्थना करतो. म्हणजे दुर्बुद्धी देण्याचा ऑप्शन त्याला असतो की काय? दुर्बुद्धीही द्यायची आणि वर शिक्षाही द्यायची हा किती वाईट आरोप आहे त्याच्यावर?

अरेरे! हे प्रभो, आमच्यातल्या आस्तिकांनीच तुझी इतकी निंदा केली आहे की नास्तिकांना निंदा करण्याचा काही स्कोपच ठेवलेला नाही. नसलास तरी क्षमा कर आणि असलास तर तुझ्या स्वरूपाचे ‘सोयीस्कर’ चिंतन आमच्याकडून न होवो, ही प्रार्थना